Lũy Thầy, hệ thống thành lũy kiên cố ở Quảng Bình, được đặt tên để tưởng nhớ Đào Duy Từ – vị tướng tài ba, được chúa Nguyễn và nhân dân tôn kính và ngưỡng vọng.

Lũy Thầy, hệ thống thành lũy kiên cố trên vùng đất Quảng Bình, là minh chứng cho tài năng quân sự của Đào Duy Từ – bậc thầy chiến lược giúp chúa Nguyễn củng cố đất nước. Nơi đây, ông đã vận dụng kiến thức quân sự và địa hình, tạo nên một bức tường thành vững chắc, được người dân tôn vinh là “Lũy Thầy” để thể hiện lòng ngưỡng mộ và biết ơn đối với vị tướng tài ba.

Trong cuộc khai thác và mở rộng lãnh thổ xuống phương Nam, chúa Nguyễn phải đối mặt với mối đe dọa từ phía bắc, nơi họ Trịnh luôn tìm cách tranh giành ảnh hưởng và tấn công. Từ những ngày đầu của cuộc phân tranh Trịnh – Nguyễn, quân Trịnh đã nhiều lần tiến sâu vào đất Đàng Trong, thậm chí đến sát sông Nhật Lệ, đặt chúa Nguyễn vào tình thế nguy hiểm. Nguy cơ bị Đàng Ngoài thôn tính là rất cao nếu tình hình không được giải quyết kịp thời. Nhận thức được mối nguy này, chúa Nguyễn đã giao cho Đào Duy Từ trọng trách xây dựng hệ thống thành lũy kiên cố nhằm bảo vệ cơ đồ của mình.

Năm 1631, dưới sự chỉ đạo của Tổng công trình sư Đào Duy Từ, công trình Lũy Thầy được khởi công xây dựng. Sau 3 năm, công trình đồ sộ này đã hoàn thành, kéo dài từ núi Đầu Mâu (nay thuộc xã Vĩnh Ninh, huyện Quảng Ninh, Quảng Bình) đến cửa biển Nhật Lệ (Đồng Hới), với chiều dài khoảng 34km. Lũy Thầy được xây dựng với chiều cao trung bình 12 mét, tuy nhiên có những đoạn chỉ cao 3-6 mét tùy theo địa hình và mục đích sử dụng. Bề mặt đỉnh lũy rộng rãi, thuận tiện cho việc di chuyển của người và cả voi, ngựa. Mỗi 40 thước, một pháo đài được xây dựng, trang bị súng Thần công án ngự, tạo nên một hệ thống phòng thủ vững chắc.

Bản đồ năm 1906 do nhà nghiên cứu Léopold-Michel Cadière vẽ, thể hiện vị trí hai lũy Động Hải và Trường Dục.

Lũy Thầy, dù được đắp bằng đất, nhưng với quy mô bề thế, kết hợp với hào tự nhiên là sông Gianh, trở thành một phòng tuyến quân sự lợi hại. Vị trí đắc địa, kết hợp giữa thiên nhiên và bàn tay con người, đã phát huy hiệu quả tối đa. Mảnh đất phía Bắc Quảng Bình hẹp, một bên là dãy Trường Sơn hiểm trở, một bên là Biển Đông, chỉ còn một lối tiến công là dải đồng bằng. Phòng tuyến giăng ngang giữa hai đầu núi biển, như một cánh cửa đóng chặt con đường vào Nam. Nơi đây trở thành eo cổ chai, gần như bịt kín các lối ra vào, hoàn toàn khống chế các mũi tấn công khi có chiến sự. Công trình hùng vĩ này đã góp phần bảo vệ an toàn dinh trấn của chúa Nguyễn trước thù trong giặc ngoài, từ thời đóng ở Quảng Trị cho đến khi dời vào Huế (từ năm 1774 đời chúa Nguyễn Phúc Khoát).

Thanh Hà, cửa sông Gianh (trước gọi là Linh Giang), là ranh giới lịch sử giữa Đàng Trong và Đàng Ngoài, tồn tại nhiều năm trước khi giang sơn thu về một mối dưới thời Tây Sơn và Nguyễn.

Lũy Thầy xưa nay trên bản đồ: dấu tích lịch sử hào hùng.

Sau khi Đào Duy Từ qua đời, chúa Nguyễn truy tặng ông danh hiệu cao quý là Trụ Quốc Kim Tử Vinh Lộc Đại Phu Lộc Khê Hầu. Năm 1841, dưới triều vua Minh Mạng, Lũy Thầy được phong tặng danh hiệu Định Bắc Trường Thành và Đào Duy Từ được truy phong là Khai Quốc Công Thần, ghi nhận công lao to lớn của ông trong việc bảo vệ bờ cõi và mở mang đất nước.

Lũy Thầy là hệ thống chiến lũy liên hoàn bằng đất, được chia thành nhiều lũy nhỏ, tạo thành một mạng lưới phòng thủ vững chắc.

Lũy Trường Dục, một công trình phòng thủ kiên cố của chúa Nguyễn, trải dài 10km từ chân núi Thần Đinh đến phá Hạc Hải. Được đắp bằng đất sét cao 3m, chân lũy rộng 6m, bên trong là hệ thống doanh trại, công sự và kho lương thực. Kiến trúc chữ Hồi của lũy, cùng với vị trí chiến lược dọc theo sông Rào Đá và Nhật Lệ, đã tạo thành một bức tường thành vững chắc, ngăn chặn quân Trịnh xâm phạm vào lãnh thổ Đàng Trong.

Nằm cách lũy Trường Dục 20km về phía Bắc, lũy Đầu Mâu được xây dựng vững chắc ở vùng Động Hải (Quảng Bình). Với chiều cao gấp đôi lũy Trường Dục, đạt 6m, lũy Đầu Mâu được gia cố bằng cọc gỗ lim bên ngoài và cọc tre bên trong, đổ đất lên 5 tầng cấp, đủ rộng để voi và ngựa di chuyển. Trên lũy, pháo đài đặt súng thần công được xây dựng cách nhau 12-20m, xen kẽ là các điểm đặt súng phóng đá cách nhau 4m. Lũy kéo dài khoảng 12km, chạy dọc theo bờ Nam sông Lệ Kỳ từ động Ông Hồi dưới chân núi Đầu Mâu đến cầu Dài phía Nam Đồng Hới.

Tấm bia dấu tích Lũy Đầu Mâu

Tiếp nối lũy Đầu Mâu, lũy Trấn Ninh được xây dựng từ Cầu Dài, vòng về phía Tây thành Đồng Hới, bao bọc làng Đồng Phú, men theo Hải Thành ra cửa sông Nhật Lệ. Hệ thống hào bao quanh bổ sung thêm sức mạnh cho lũy. Hai lũy Đầu Mâu và Nhật Lệ hợp thành lũy Động Hải (Đồng Hới) hay Trấn Ninh, tận dụng địa hình bãi lầy và kinh rạch để tạo thành bức tường phòng thủ vững chắc, chống lại mọi cuộc tấn công của kẻ thù.

Võ Thắng Quan, cửa quan chính của lũy Đầu Mâu (Cổng Thượng), là điểm trấn giữ quan trọng.

Trên tuyến đường dài 17km từ Đầu Mâu đến Nhật Lệ lũy Động Hải, chỉ còn lại 3 cửa cổ, trong đó có cửa vào dinh Quảng Bình, hay còn gọi là Quảng Bình Quan. Nằm sừng sững bên đường Quốc lộ 1A, vốn là con đường Thiên Lý xuyên Việt, Quảng Bình Quan như một chứng nhân lịch sử của Quảng Bình suốt hàng trăm năm.

Quảng Bình Quan, cổng hạ của Luỹ Thầy, là minh chứng lịch sử hào hùng của dân tộc.

Hệ thống Lũy Thầy, một tuyến phòng thủ vững chắc, đã khiến quân Trịnh phải bó tay trước sức mạnh của quân Nguyễn. Năm 1633, Trịnh Tráng tiến quân vào đánh chúa Nguyễn nhưng thất bại trước cuộc phục kích tại cửa sông Nhật Lệ, phải rút lui về bờ Bắc sông Gianh trong sự hoang mang, rệu rã. Để tăng cường phòng thủ, chúa Nguyễn cho xây thêm Lũy Trường Sa, dài 7km, chạy từ Sa Động đến Huân Cát, án ngữ hữu ngạn sông Nhật Lệ. Năm 1648, quân Trịnh tấn công Lũy Trường Dục, nhưng bất lực trước sự kiên cố của đoạn thành này. Không những không phá được, quân Trịnh còn bị đẩy lui vào vùng đầm lầy Võ Xá, sa lầy tại đó và phải rút quân về Bắc, để lại 3 tướng và 3.000 quân bị bắt làm tù binh.

Cuộc chiến Trịnh – Nguyễn năm 1672 chứng kiến ​​trận đánh ác liệt tại thành lũy Trấn Ninh, nơi quân Trịnh bất lực trước sức phòng thủ kiên cố. Sau nhiều nỗ lực tấn công bất thành, họ buộc phải rút lui. Chiến thắng này không chỉ bảo vệ thành công lãnh thổ mà còn chấm dứt cuộc chiến kéo dài gần nửa thế kỷ, mở ra kỷ nguyên hòa hoãn hiếm có trong lịch sử Việt Nam.

Lũy Thầy, với hệ thống phòng thủ vững chắc gồm nhiều lớp thành đất liên hoàn trải dài 34km, kết hợp với địa hình hiểm trở, đã trở thành bức tường thành bất khả xâm phạm trước sức mạnh quân sự của chúa Trịnh. 7 cuộc tấn công liên tiếp đều phải thất bại trước sự kiên cố của Lũy Thầy. Đây là minh chứng rõ nét cho hiệu quả phòng thủ tối ưu của một hệ thống thành lũy đơn giản, dễ thi công, góp phần tô điểm thêm trang sử hào hùng của dân tộc.

Dấu ấn lịch sử của Luỹ Đào Duy Từ trên đất Quảng Bình giờ đây chỉ còn là những mảnh vỡ, tàn tích của thời gian và chiến tranh. Tuy nhiên, những dấu tích còn sót lại như cổng Hạ (Quảng Bình Quan) và cổng Thượng (Võ Thắng Quan) vẫn đủ để minh chứng cho sức mạnh và uy lực của Lũy Thầy trong quá khứ. Sau khi đất nước thống nhất dưới triều Nguyễn, hệ thống Lũy Thầy dần mất đi vai trò chiến lược. Mảnh đất xưa của lũy Trấn Ninh được xây thành Đồng Hới vào năm 1812, ban đầu là thành đất, sau đó được Minh Mạng quy hoạch lại và xây bằng gạch theo kiến trúc Vô băng, mang hình dáng múi khế, đến nay vẫn còn nhiều đoạn rêu phong.

Đặc biệt, dấu vết của lũy Đầu Mâu còn rất rõ nét tại làng Lệ Kỳ (xã Vĩnh Ninh, huyện Quảng Ninh), khu vực giáp giới với xã Nghĩa Ninh (TP Đồng Hới). Một gò đất cao sừng sững hướng ra biển Đông, sát cửa sông Nhật Lệ, như minh chứng cho niềm kiêu hãnh thuở nào của chúa Nguyễn. Dưới chân gò là tấm bia ghi lại những cuộc giao tranh quyết liệt giữa hai thế lực Trịnh – Nguyễn trong gần 50 năm nội chiến, góp phần tô đậm thêm giá trị lịch sử của Luỹ Đào Duy Từ, một công trình phòng thủ kiên cố, từng đóng vai trò quan trọng trong lịch sử đấu tranh giành độc lập của dân tộc.

Dấu tích xưa, nơi phòng tuyến Nhật Lệ oai hùng, kể chuyện lịch sử hào hùng.

Du khách đến với Đồng Hới, Quảng Bình ngày nay khó lòng tìm thấy dấu tích hoàn chỉnh của Lũy Thầy, tuyến phòng thủ kiên cố quanh cửa sông Nhật Lệ xưa kia. Chỉ còn lác đác vài gò đất cao, đoạn thành thấp ở phường Phú Hải hay tấm bia đá ven đường ghi lại sự tích, gợi nhớ về một công trình quân sự đồ sộ, từng là bức tường thành vững chắc bảo vệ bờ cõi. Lũy Thầy không chỉ là minh chứng cho tài năng quân sự, tầm nhìn chiến lược của danh tướng Đào Duy Từ mà còn là di sản văn hóa vật thể, ghi dấu ấn sáng tạo trong lịch sử quân sự Việt Nam.

Nơi cao nhất, người dân dựng bàn thờ tưởng nhớ công lao của Đào Duy Từ.

Mặc dù cuộc nội chiến Trịnh – Nguyễn đã lùi xa hơn ba thế kỷ, luỹ Đào Duy Từ cũng có nhiều đoạn hiện mất dấu, những ảnh hưởng và dấu tích văn hóa của thời kỳ đó vẫn còn in dấu trên đất Quảng Bình. Điều này thể hiện qua một số lễ hội hiện có tại đây như lễ hội cướp cù ở làng Trấn Ninh (nay là phường Đồng Phú), vốn là môn thể thao trong quân lính nhà Nguyễn; hay lễ hội bơi trãi của cư dân năm làng quanh Đồng Hới, bắt nguồn từ các đội thuỷ quân nhà Nguyễn xưa kia.